قابلیت تعاونیها در ایفای نقشهای سازنده در اقتصاد
همزمان با هفته تعاون نشست خبری دبیر اتاق تعاون فارس با خبرنگاران برگزار شد.
در این جلسه دبیر اتاق تعاون فارس ضمن تبریک هفته تعاون به تعاونگرانی که با کمترین امکانات، تلاش کرده اند اقتصاد را رونق داده و منافع گروهی را ایجاد کنند به سوالات خبرنگاران پاسخ گفت.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی اتاق تعاون ایران، مجتبی محلاتی با تاکید بر اینکه تعاونیها به عنوان یکی از عرصه های تاثیرگذار مشارکت مردمی، قابلیت ایفای نقشهای سازنده ای را در حوزه اقتصادی و اجتماعی دارند بر اهمیت دادن و تاثیر به سزای این بخش در استفاده از امکانات بالقوه و حمایت از کارآفرینی، تولید ثروت و ارائه خدمات اجتماعی، حرکت به سمت توسعه پایدار تاکید کرد.

انچه در ادامه می خوانید ماحصل این جلسه و پرسش و پاسخ خبرنگاران با مجتبی محلاتی دبیر اتاق تعاون استان فارس است.



*آقای محلاتی چند شرکت تعاونی در سطحاستان فعال است؟
حدود ۶۰۰۰ شرکت تعاونی با یک میلیون نفر عضو در استان فارس فعال هستند.

*عمده شرکتهای تعاونی فارس در چه حوزه هایی فعالیت دارند؟
این شرکتهای تعاونی در ۲۲ گرایش صنعت، معدن، کشاورزی ، خدمات ، تامین نیاز مصرف کنندگان، خدمات بهداشتی و درمانی، تامین نیاز تولید کنندگان، مسکن، حمل و نقل، تامین نیاز صنفی، صنایع دستی، تولیدی، توزیعی، اعتبار، خدمات گردشگری و هتلداری، مرزنشینان، دانش بنیان و … فعالیت دارند.

*لطفا در خصوص فعالیت شرکتهای تعاونی بانوان استان فارس توضیح دهید.

در فارس ۶۳۸ تعاونی بانوان به ثبت رسیده و فعال است که البته به جز این تعداد در سایر شرکتهای تعاونی نیز بانوانی در سمت های مختلف هیات مدیره و یا پست های اجرایی مشغول به کار هستند و تعداد قابل توجهی از اعضای شرکتهای تعاونی در استان فارس را بانوان تشکیل میدهد. که نزدیک به ۶۸۴۱ نفر اشتغال برای بانوان توسط تعاونی ها ایجاد شده است.

*نقش تعاونی ها در پیشبرد اهداف اقتصادی استان را چگونه ارزیابی می کنید؟

بخش تعاون دموکرات ترین بخش اقتصادی در کشور است و هر فردی با هر میزان سرمایه و با هر نوع علاقه به فعالیت اقتصادی میتواند به این حوزه ورود پیدا کند. به عبارت دیگر بخش تعاونی با تجمیع سرمایه های خرد و بعضاً سرگردان مردم ، این سرمایه ها را در مسیر توسعه اقتصادی در حوزه های صنعت، کشاورزی و خدمات ،مسکن  و غیره قرار می دهد.

تعاونیها به عنوان یکی از عرصه های تاثیرگذار مشارکت مردمی، قابلیت ایفای نقشهای سازنده ای را در حوزه اقتصادی و اجتماعی دارند و اهمیت دادن به آنها در استفاده از امکانات بالقوه و حمایت از کارآفرینی، تولید ثروت و ارائه خدمات اجتماعی، حرکت به سمت توسعه پایدار نقش به سزایی دارد.

اکنون مردم ارقام کوچکی سرمایه در اختیار دارند که نمیتوانند آن را به کار گیرند. اگر این سرمایه ها تجمیع و در یک سبد قرار داده شوند، میتوانند منابع سنگین و ارزشمندی را ایجاد و مشکلات موجود در بخش سرمایهگذاری را حل کنند و از این طریق میتوانیم اجرای طرحهای بزرگی را بر عهده بخش تعاون بگذاریم.

اگر بخواهم به صورت تاریخی به عملکرد شرکت های تعاونی اشاره نمایم بهترین مثال دوران جنگ تحمیلی و در دهه ۶۰ است که شرکتهای تعاونی بیشترین وظیفه را برای توزیع کالا با قیمت مناسب بر عهده داشتند.

این وظیفه می تواند هم اکنون که کشور در شرایط تحریمی قرار دارد نیز به بهترین نحو اجرایی شود که متاسفانه برخی بی مهری ها اجازه این کار را نمی دهد.

به طور کلی در حال حاضر هم اگر بخواهم به صورت آماری به عملکرد شرکتهای تعاونی اشاره کنم بهترین مثال رامی توان در فعالیت تعاونی های مصرف و تامین نیاز مصرف کنندگان و تولیدکنندگان و یا می توان به خدمات تعاونیهای مرزنشینان برای صادرات و واردات کالا اشاره کرد.

همچنین این عملکرد را میتوان در فعالیت تعاونیهای مسکن دید که به طور ملموس ۱۲۰ هزار خانوار در استان فارس از محل فعالیت شرکتهای تعاونی صاحب خانه شدند و هزاران نفر دیگر نیز در پروژه های در دست احداث در آینده نزدیک صاحب خانه خواهد شد.

به عبارت دیگر شرکت های تعاونی از تامین کوچکترین نیاز افراد جامعه تا اجرای بزرگترین طرح های اقتصادی می توانند مثمرثمر واقع شوند.

*حمایت از شرکتهای تعاونی در چه قالبهایی انجام می شود؟

اتاق تعاون به عنوان پارلمان بخش تعاون کشور با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی توانسته حمایتهای موثری در حد بضاعت خود وحتی بیش از آن به شرکتهای تعاونی ارائه دهد.
البته این حمایتها در صورت توجه به جایگاه حوزه تعاون همچون جایگاه سایر بخش های اقتصادی می تواند بسیار بیش از این باشد. آنچه تاکنون در قالب حمایت از شرکت های تعاونی انجام شده با توجه به وضع موجود و عدم تحقق وعده های از پیش تعیین شده در قبال حوزه تعاون است.
در حال حاضر حمایت از تعاونیها در حوزه های مختلف انجام می شود خوشبختانه در کشور بانک توسعه تعاون و صندوق ضمانت سرمایهگذاری بخش تعاون، دو نهاد برای حمایت مالی از بخش تعاونی هستند.
بانک توسعه تعاون میتواند تامین مالی مورد نیاز شرکتهای تعاونی را بر اساس قانون و مقررات جاری بر این بانک تامین نماید و صندوق ضمانت سرمایهگذاری بخش تعاون نیز برای آن دسته از شرکتهای تعاونی ای که قادر به تامین وثایق مورد نیاز بانکها نیستند میتواند ضمانت مورد نیاز شرکتهای تعاونی را بر عهده گیرد.
علاوه بر این حمایت از شرکتهای تعاونی در حوزه صادرات و واردات، معافیت های مالیاتی برای شرکتهای مشمول و برگزاری دوره های آموزشی و ترویجی از دیگر اقداماتی است که برای حمایت از بخش تعاون انجام می شود.
نظارت بر شرکت های تعاونی از طریق بازرسی و حسابرسی دوره ای از شرکتها و نیز حضور در مجامع عمومی آنها انجام میشود تا جلوی سودجویی افرادی که در لباس تعاونگر میخواهند بخش تعاون را دچار تلاطم نمایند گرفته شود
نمیتوان منکر اتفاقات بدی که در برخی شرکتهای تعاونی افتاد و سرمایه تعاونگران را در دهه ۸۰ معطل کرد شد.
اما خوشبختانه رویکرد چند سال اخیر وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی و  اتاق تعاون جلوگیری از این گونه حرکت های زیاد خواهانه بوده که خوشبختانه موفقیتهای بسیاری به دست آورده ایم.
در حال حاضر در گام نخست برای جلوگیری از تکرار آن دسته از اقدامات در شرکت های تعاونی مسکن که سرمایه های بیشتری از مردم در آن نهفته است طرح هایی اجرا شده از جمله آنکه مدیران عامل این شرکتهای تعاونی نمی توانند افراد فاقد تحصیلات، مهارت و تجربه های مرتبط در این حوزه باشند
این اقدام جلوی رکود ساخت و ساز در تعاونیها را میگیرد و اجازه نمیدهد سرمایههای مردم دچار فرسایش در طول زمان شود.
امیدواریم با بسط امکانات اتاقهای تعاون، بتوانیم این اقدامات را در قبال سایر گرایش های تعاونی اجرایی نماییم.

*هم اکنون و با توجه به وضعیت فعلی اقتصاد کشور، شرکتهای تعاونی خرد و کلان استان چه وضعیتی قرار دارند؟

قبل از اینکه به این سوال پاسخ دهند باید بگویم خوشبختانه استان فارس نسبت به سایر استانها از لحاظ رویه تعاون گری و مشارکت مردم در وضعیت بسیار مناسب قرار دارد کما آنکه استان فارس از سال ۹۳ تا کنون  رتبه برتر در حوزه تشکیل تعاونی ها را به خود اختصاص می دهد که این امر حاکی از فرهنگ بسیار خوب مردم استان فارس در انجام فعالیت های اقتصادی با مشارکت یکدیگر است.
اما در پاسخ به سوال شما باید بگویم تعاونی های خرد و کلان از وضعیت موجود اقتصاد و بی ثباتی آن همچون سایر بخشهای اقتصادی آسیبهای جدی دیده اند.
بسیاری از شرکت های تعاونی که در حوزه تولید و خدمات قرار دارند به دلیل تلاطم های قیمتی دچار معضلاتی شدهاند و نمیتوانند به وعدههای داده شده خود به اعضا در این وضعیت اقتصادی عمل کنند قطعا موجب نارضایتی اعضا می شود.
بخش تعاون را نمی توان جدا از سایر بخشهای اقتصادی دانست به خصوص آنکه بدانیم تعاونی ها از سرمایه های خرد و کوچک افراد ایجاد شده که عمدتاً این افراد در طبقات متمول جامعه قرار ندارند بنابراین سرمایه آنها دارای مطلوبیت بیشتری برایشان است و چنانچه این سرمایه ها دچار آسیب و نوسان گردند این افراد نیز لطمه اقتصادی بیشتری نسبت به سایر افراد جامعه متحمل خواهند شد.
سرمایه های خرد بسیاری از افراد در شرکتهای تعاونی در تلاطم های موجود اقتصادی، ارزش واقعی خود را از دست داده و امکان بهره وری این سرمایه ها نسبت به یکی دو سال گذشته کمتر شده است.

*به نظر شما مهم ترین چالش های پیش روی تعاونی ها چیست؟

به جز تلاطم های اقتصادی که شرکتهای تعاونی از آن آسیب دیده اند میتوان به سودآوری کوتاه مدت در بازارهای دلالی اشاره کرد که باعث شده آن بازارها مورد استقبال بیشتر افراد قرار بگیرد و فعالیت های واقعی اقتصادی مبتنی بر کار، تلاش و نوآوری را تحتالشعاع خود قرار دهد،
فردی که میخواهد سرمایه هر چند اندک خود را وارد حوزه تعاون نماید قطعاً به شاخصهای سودآوری در بازارهایی همچون طلا، دلار، خودرو و مسکن نگاهی می اندازد.
حال سوال اینجاست که آیا بخش تعاون میتواند به اندازه این بازارها برای هر فرد سودآوری داشته باشد؟ قطعاً خیر.
در چنین شرایطی رغبت افراد به حضور در بخش تعاون کمتر می شود، این اتفاق قطعاً نیازمند آن است که دولت، بخش تعاون را مورد حمایت بیشتری قرار دهد و حوزه تعاون را برای مشارکت اقتصادی مردم جذاب نمایند
هزینه بالای پول از دیگر مشکلات بخش تعاون است .قطعا نرخ سودهای نجومی بانکی نمیتواند طرحهای تعاونیها را سودآور نماید و فرصت برابری برای بخش تعاون جهت استفاده از تسهیلات بانکی ایجاد نماید این وضعیت را می توان در آمار تسهیلات اعطایی بانکها به حوزه های مختلف اقتصادی ملاحظه کرد اتفاقی که باعث شده بخش تعاون در ردههای آخر تسهیلات بانکی اعطای قرار گیرد.
از دیگر سو شاهد برخی بی مهری ها به بخش تعاون هستیم.
به عنوان مثال و به عنوان بزرگترین گلایه مندی تعاونگران می توان به عدم تحقق چشم انداز های دیده شده در برنامه ششم توسعه اشاره کرد. قرار بود تا پایان برنامه ششم توسعه ۲۵درصد اقتصاد کشور در دست تعاونیها باشد برای این مهم ساز و کارهای نیز اندیشیده شده بود از جمله آن که ۳۰ درصد از واگذاری های بخش دولتی قرار بود در اختیار بخش تعاونی قرار گیرد رقمی که بالغ بر ۱۷ هزار میلیارد تومان می شد اما در مقام عمل این اتفاق نیفتاد. اگر مصمم هستیم تا سال ۱۴۰۴که زمان زیادی به آن نمانده سهم ۲۵درصدی تعاونیها محقق شود، باید نیمی از سرمایه گذاری هایی که در کشور در حال انجام است، در بخش تعاونیها باشد که این مهم بدون حمایت موثر و اجرایی دولت امکان پذیر نیست.
مگر می شود در کشوری که اقتصادش برپایه حمایت های دولتی بنا شده بدون این حمایتها به فعالیت پرداخت و موفق شد؟

*در حال حاضر برای کمک به تعاونی های صنعتی چه اقداماتی صورت گرفته ؟ ایا یارانه اشتغال دریافت میکنند ؟ در صورت دریافت در حال حاضر چند نفرمشمول یارانه هستند ؟

در خصوص این سوال ها باید گفت تسهیلات یارانه دار از طریق اجرای طرح های دیگری از جمله طرح واگذاری پروژه های دولتی طرح اشتغال روستایی و طرح اشتغال فراگیر پیگیری می شود.
گرچه شاید شرکتهای تعاونی نیز موفق شده باشند از این تسهیلات استفاده کرده باشند اما بنا به دلایل آن به دلیل آنکه در سطح کشور و در سطوح وزارتخانههای مختلف آمار دسته بندی شده ای در این خصوص ارائه نمیشود نمی توان بندی دقیقی از این آماررا اعلام کرد. به طور کلی هر طرحی که بتواند یاریگر بخش تعاون باشد فراتر از آنکه از سوی کدام حوزه اجرا می شود می تواند اثرات مثبتی بر فعالیت بخش تعاونی بگذارد.

**با توجه به این که ۱۳ شهریور روز ملی تعاون و هفته جاری هفته تعاون می باشد، نظر شما در مورد میزان تمایل ایرانی ها به همکاری به خصوص در زمینه اقتصادی چیست؟

چنانچه منظور شما از همکاری در زمینه اقتصادی، در حوزه تعاونی ها باشد باید گفت بخش تعاون دموکرات ترین بخش اقتصادی در کشور است و هر فردی با هر میزان سرمایه و با هر نوع علاقه به فعالیت اقتصادی میتواند به این حوزه ورود پیدا کند. به عنوان مثال در استان فارس بیش از ۶ هزار شرکت تعاونی در ۲۲ گرایش مختلف اعم از پزشکی، صنعت و تولید، خدمات، کشاورزی، گردشگری، صنایع دستی و غیره فعالیت دارد اما باید در نظر داشت هر فردی در حوزه ای به فعالیت اقتصادی پرداخته و سرمایه اش را وارد آن حوزه می کند که آن حوزه سود دهی حداقل برابر با سایر حوزه ها داشته باشد.
سود دهی در هر حوزه نیز در شرایطی اتفاق می افتد که آن حوزه از حمایت و شرایطی برابر و یکسان از نظر امکانات دولتی و غیردولتی برخوردار باشد این در حالی است که سالهاست بخش تعاون از نبود شرایط یکسان برای رشد و توسعه رنج میبرند.
به عنوان واضح ترین مثال، نگاهی به آمار تسهیلات اعطایی به حوزه های مختلف بیانگر آن است که بخش تعاون اغلب در رتبه آخر تسهیلات بانکی قرار دارد. این وضعیت را میتوان به سایر حمایتهای دولتی و غیر دولتی تسری داد.
مشخص است در چنین شرایطی سود دهی بخش تعاون که اصلی ترین معیار برای مشارکت مردم در این حوزه است قطعاً برابر با سایر حوزه ها نیست و در چنین وضعیتی مردم اقبال کمتری به بخش تعاون پیدا می کنند.
چنانچه شرایط برابر و مساوی برای استفاده از امکانات موجود کشور پیشروی شرکتهای تعاونی بود قطعاً سرمایه های کلان افراد نیز وارد این حوزه می شد اما در ایران اغلب سرمایهداران ترجیح می دهند برای استفاده از تسهیلات و امکانات موجود به صورت شرکتهای خصوصی به فعالیت بپردازند.
از سوی دیگر شاهد برخی بی مهری های دولتی و عدم تحقق وعده ها در قبال حوزه تعاون هستیم به عنوان مثال و به عنوان بزرگترین گلایه مندی تعاونگران می توان به عدم تحقق چشم انداز های دیده شده در برنامه ششم توسعه اشاره کرد. قرار بود تا پایان برنامه ششم توسعه ۲۵درصد اقتصاد کشور در دست تعاونیها باشد برای این مهم ساز و کارهای نیز اندیشیده شده بود از جمله آن که ۳۰ درصد از واگذاری های بخش دولتی قرار بود در اختیار بخش تعاونی قرار گیرد رقمی که بالغ بر ۱۷ هزار میلیارد تومان می شد اما در مقام عمل این اتفاق نیفتاد. اگر مصمم هستیم تا سال ۱۴۰۴که زمان زیادی به آن نمانده سهم ۲۵درصدی تعاونیها محقق شود، باید نیمی از سرمایهگذاریهایی که در کشور در حال انجام است، در بخش تعاونیها باشد که این مهم بدون حمایت موثر و اجرایی دولت امکان پذیر نیست.
مگر می شود در کشوری که اقتصادش برپایه حمایت های دولتی بنا شده بدون این حمایتها به فعالیت پرداخت و موفق شد؟

قطعاً مردم برای تصمیم گیری در خصوص ورود به حوزه تعاون به این اعداد و ارقام و نیز میزان سوددهی آن توجه میکنند.

*بر اساس آمار به نظر می رسه ذهنیت ایرانی ها به همکاری و تعاونی ذهنیت مثبتی نیست علت را در چه مواردی میبینید؟
با صحبت شما موافق نیستم ذهنیت مردم به بخش تعاون مثبت است. در حال حاضر در فارس بالغ بر ۶هزار شرکت تعاونی با بیش از یک میلیون نفرعضو فعال است.
به جرأت میتوانم بگویم با وجود تمام بی مهری ها و کمبود امکانات، شرکتهای تعاونی کارنامه موفقی از خود به جای گذاشتند. به عنوان یک نمونه از خروار خدمات بخش تعاون در فارس میتوانم به ایجادبیش از ۸۰ هزار اشتغال مستقیم از طریق شرکتها و اتحادیه های تعاونی و یا خانهدار شدن بیش از ۱۲۰هزار خانوار از طریق شرکتهای تعاونی مسکن در استان و همچین خانه دار شدن هزاران خانوار دیگر استان در آینده نزدیک اشاره نمایم.
اما همان گونه که گفتم به دلیل آنکه سوددهی این حوزه به مراتب از بازارهای واسطه ای و پولساز در کشور پایین تر است باعث شده افراد به آن بازارها اقبال بیشتری داشته باشند.
آمار و ارقام نجومی از سودهای هنگفتی که افراد از بازارهای غیر مولد و عمدتا معاملاتی در طلا، ارز، مسکن، خودرو و … می برند نه تنها با سوددهی بخش تعاون بلکه با سود سایر بخشهای اقتصادی کشور به هیچ عنوان قابل مقایسه نیست.
به این بازارها ورود مردم به بازار بورس در یک سال اخیر نیز اضافه کنید اتفاقی که باعث شده تا کمتر فردی به سود های و منافع بلند مدت نگاهی داشته باشند. این آسیب گریبان حوزه کشاورزی و صنعت را نیز گرفته و این حوزه ها را دچار آسیب کرده و آن را از رونق اقتصادی و سوددهی مورد انتظار افراد انداخته است. وقتی فردی می بیند چندین برابر سودی که از یک شرکت تعاونی و یا خصوصی میبرد در بازارهای مذکور نصیبش میشود مشخص است که انتخاب آخرش حوزه تعاون و یا فعالیت صنعتی و کشاورزی و بخش خصوصی نمیشود.
این وضعیت به عدم ذهنیت مثبت افراد به حوزه تعاون بر نمی گردد بلکه به سودآوری غیر منطقی در بازارهای بعضاً دلالی برمیگردد وضعیتی که کارشناسان اقتصادی را نگران آن کرده که بازارهای دلالی جای فعالیتهای اصلی اقتصاد را بگیرد که قطعا بخش تعاون نیز از آسیب در امان نخواهد ماند.

*سهم تعاون در اقتصاد ایران تنها ۵ درصد است، چگونه می توان افراد را ترغیب به مشارکت در امور اقتصادی کرد؟

اگر منظور شما مشارکت در حوزه تعاون است باید گفت تا زمانی که نگرش مسئولان نسبت به بخش تعاون به عنوان یکی از سه رکن اقتصاد کشور تغییر نکند، نمیتوان در تحقق این راهبرد و نیاز اساسی جامعه موفق بود.
عدم نهادینه شدن فرهنگ تعاون، نگاه تبعیض آمیز نسبت به فعالیتهای بخش خصوصی و تعاونی، عدم واگذاریهای پیشبینی شده در قانون به بخش تعاون، عدم باور و اعتماد به کارکردها و ظرفیتهای بالای تعاون و عدم حمایت شبکه بانکی از تعاونیها از جمله دلایلی است که باعث شده بخش تعاون مطابقت با ظرفیت ها و زیرساخت های خود رشد نکند و به همین دلیل سرمایه داران خرد و کلان نیز انگیزه لازم را برای حضور در این حوزه نداشته باشند.
تا زمانی که بازارهای غیر مولد و بخصوص بازار های دلالی، سودهای بدون زحمتی را نصیب افراد می کند آن بازارها از مشتریان پر و پا قرصی برخوردار خواهد بود و قطعاً بخش تعاون که تاکنون آن گونه که باید مورد حمایت قرار نگرفته نمی تواند حوزه جذابی برای فعالیت های اقتصادی افراد باشد.

*تعاون و همکاری در امور اقتصادی با توجه به شرایط حال حاضر جامعه چقدر می تواند راهگشای معضلات مالی و اقتصادی باشد؟
بخش تعاون یکی از بهترین بسترهای ممکن برای جذب سرمایه های خرد مردمی به منظور ایجاد اشتغال پایدار منطقه ای با منابع مردمی است.
همین شرکتهای تعاونی در دوران جنگ و در دهه ۶۰ خدمات قابل توجهی به مردم، دولت و حاکمیت به خصوص در نظام توزیع داشته و توانستند در آن دوران سخت، نظام توزیع را سامان داده و قیمت تمام شده را برای مصرف کننده نهایی به شدت کاهش دهند، ظرفیتی که به مرور زمان با بزرگ شدن بدنه دولت و پا گرفتن بخش خصوصی دچار بی توجهی شد.
در قانون اساسی ایران از تعاون به عنوان یکی از سه بخش اقتصاد رو به رشد کشور یاد کرده است از این رو هم اکنون هزاران ایرانی با عضویت در شرکت های تعاونی صنعتی، کشاورزی و خدماتی، در بخش تعاون نیز فعالیت دارند .
نقشی که در قانون اساسی برای تعاونی ها در نظر گرفته شده است، می تواند علاوه بر تحولات اقتصادی، منشا بهبود فعالیت های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نیز باشد اما با وجود تاکید بر نقش تعاون، دولت و بخش خصوصی در فعالیت های اقتصادی قدرت بیشتری دارند و افزون بر ۷۰ درصد اقتصاد کشور در اختیار دولت و مقداری هم سهم بخش خصوصی است و سهم هشت درصدی تعاون، گویای مظلومیت این بخش در فعالیت های اقتصادی است .
ایجاد اشتغال، کاهش بیکاری، توزیع مناسب درآمدها و تامین نقدینگی از اهداف تعاونی ها است که در صورت حمایت از این حوزه میتوان به اهداف مذکور دست پیدا کرد.

* جناب محلاتی در پایان اگر صحبتی در این خصوص دارید بفرمایید.

اگر بخش تعاون بخواهد جایگاه خود را در جامعه توسعه دهد، توجه به افکارسنجی اهمیت بالایی دارد و می توان با کمک رسانه ها و موسسه های فرهنگی و آموزشی، به گسترش فرهنگ تعاونی در جامعه کمک کرد.